Zie de mens!

Uw mensbeeld heeft een eigen willetje

Met zijn verrassende invalshoeken en onverwachte humor neemt Menno de Bree u mee op een filosofische speurtocht door ons mensbeeld. U ontdekt dat hoe we onszelf zien in de loop van de geschiedenis voortdurend veranderde, maar nog steeds ons huidige denken bepaalt. En dat is niet alleen interessant vanuit intellectueel perspectief. Uw mensbeeld beïnvloedt ook uw discussies met patiënten en collega’s. Hoe u uw verantwoordelijkheden als zorgverlener vormgeeft en wat u als een probleem ziet of niet.

In deze masterclass  gaan we in op de vraag hoe wij, laat-moderne mensen, onszelf zien en hoe dit menstype in de loop van de geschiedenis ontstond:

Wat is de menselijke natuur?
Iedereen heeft een mensbeeld. Dit bepaalt onder andere wat je goed/fout/normaal/wenselijk vindt, wat je denkt van anderen, wat je mag  verwachten en wat een goed of zinvol leven (of goede dood) is. Mensbeelden spelen dus altijd een rol in de interactie tussen artsen en patiënten, tussen artsen en collega’s en anderen.

Plato, Aristoteles en Freud: het harmoniseren van de ziel
In yogaklassen, time managementcursussen en medisch leiderschap-trainingen krijg je te horen dat je in balans moet zijn. De vraag is echter of de mens iets is wat in balans kán zijn. En hoe dat er dan in de praktijk uitziet. Achterliggend is er de nog belangrijker vraag of de mens uiteindelijk zijn eigen doelen kan bepalen. Aristoteles vindt van wel. Volgens Freud is de mens uiteindelijk geen baas in eigen huis. Een debat met verstrekkende gevolgen – ook voor zoiets relatief kleins als de discussie over therapietrouw.

Het christendom, het protestantisme en kapitalisme, hindoeïsme en boeddhisme
Ons moderne mensbeeld is flink gekleurd door het christendom. Los van de arts als messiaanse figuur, is vooral de discussie over het kwaad (en dan vooral natuurlijk kwaad, zoals ziekte en het lijden daaraan) behoorlijk geframed door het christendom. Hieraan gekoppeld zijn discussies over de zin van ziekte en het principe van hoop. Kwesties waarmee zowel patiënten als artsen geconfronteerd worden. Het hindoeïsme en boeddhisme bieden alternatieve lezingen. Ook maakt Menno de Bree hier de koppeling tussen het protestantisme en het kapitalisme. De hoge, burn-out veroorzakende, werkethos onder dokters heeft volgens Menno duidelijk protestantse wortels.

Moderniteit en Verlichting: Descartes’ gespletenheid, Humes altruïsme en Kants nadruk op de rede
In de Verlichting komt het idee van de redelijke mens die zijn lot in eigen handen kan nemen tot volle wasdom. Door de inzet van de rede, wetenschap en techniek kan de mens zijn eigen geluk realiseren, of een samenleving die hem gelukkig maakt. De opkomst van de geneeskunde is hiervan een belangrijk voorbeeld. Het primaat van de rede, en het idee van autonomie als zelfbepaling, ligt ten grondslag aan de WGBO, de praktijk van het informeren en toestemming vragen, aan onze ideeën over een goede dood et cetera. Ook de mondige patiënt die het allemaal zelf veel beter weet, is een (bedenkelijk) uitvloeisel van het Verlichtingsadagium dat je zelf moet nadenken en je niet moet verlaten op wat de experts je vertellen.

Romantiek: Rousseau's cultus van het kind, Von Herders mens als nationaal wezen
Ook de Romantiek bepaalt ons huidige mensbeeld. Het gaat dan niet alleen om de rede, maar ook om het gevoel. Niet om het algemene, maar om het individuele en specifieke gevoel. Hier zit precies de spanning tussen geneeskunde (Verlichting, algemeen) en geneeskunst (oog hebben voor het specifieke). Net zoals Verlichting en Romantiek niet goed met elkaar onder een noemer te brengen zijn, geldt dat ook voor kunde en kunst

De chaos compleet: Schopenhauer, Darwin, Nietzsche en doorwerkingen bij Heidegger en Foucault
In de 19de eeuw breekt het besef door dat de wereld zich waarschijnlijk niet naar een einddoel ontwikkeld. Het resultaat daarvan is een dreigend zingevingsverlies. Dit heeft allerlei existentiële gevolgen. Daarom bloeit er in in de 20ste eeuw ook een hele therapeutische industrie op. Ook bij de dokter melden zich veel mensen met depressie en aanverwante klachten zoals verslavingen. Soms hebben die klachten een biologische oorzaak, maar het kan ook om de lichamelijke uiting gaan van een onderliggend zin-probleem. Ook de dokter zelf worstelt hiermee: ik ben dokter was vroeger voldoende om je bestaan te rechtvaardigen, maar dat is allang niet meer het geval. Maar hoe doe je dat dan wel?

Vervreemding: Rousseau en Marx
Tijdens de Romantiek komt ook het concept vervreemding op. Een concept dat door Marx wordt herpakt door te wijzen op de negatieve effecten van de efficiënte manier waarop we produceren. Door de mens als productiefaciliteit te zien, en deze ook zo te disciplineren, raakt iemand de voeling kwijt met wat hij of zij doet. Ook hier zijn de gevolgen in de spreekkamer te vinden. Het moet immers wel iets met je doen als je een bullshit job hebt. En ook artsen hebben last van die vervreemding, gezien het continue klagen over administratieve lasten en onderhandelingen met andere marktpartijen.

Authentiek leven: Kierkegaard en Sartre
Leiderschap gaat ook over verantwoording nemen over je eigen leven. Maar waarom doen mensen dat maar niet? Patiënten blijven volharden in gedrag dat ze schaadt. En ook voor dokters is het gemakkelijk om gewoon met de stroom mee te gaan. De laat-moderne mens weet dat hij zichzelf moet ontwikkelen, eigen waarden moet scheppen, maar blijft tegelijk ook op de drempel van dit project staan. We durven niet. Aan het slot van de masterclass een analyse van deze conditie, en de vraag hoe je je als arts (zowel persoonlijk als professioneel) kunt verhouden tot een tijd waarin alles vloeibaar is geworden.